English
Շատ չանցած Ավետիսյանին տեսնում ենք Եվրոպայում, ապա Ամերիկայում, որտեղ Նյու Յորքում հիմնում է առաջին հայկական գրադարանը։ Արդեն 1893թ․-ին, երբ Խրիմյանը Երուսաղեմից անցնում էր Էջմիածին, նրա շքախմբին միացավ նաև Ավետիսյանը։ Խրիմյանի խորհրդով նա անցավ Սալմաստ, որտեղ հերթական անգամ լծվեց դպրոցներ հիմնելու հայանպաստ գործին։ Այստեղ՝ Սալմաստի Հավթյան գյուղում Ավետիսյանը հիմնում է հեղափոխական-մարտական խմբեր, որոնք գործում էին Արմենականների դրոշի տակ։ Շուտով Ատրպատականի հայոց առաջնորդ Սուքիաս եպիսկոպոս Պարզյանցի խնդրանքով Ավետիսյանը դառնում է Սալմաստի, Ուրմիայի և Խոյի հայկական դպրոցների շրջանային տեսուչը։ Տեսչության տարիներին մտերմանում է Գրիգոր Պեոզիկյանի և Արմենակ Եկարյանի հետ, ովքեր զբաղվում էին Վասպուրականին զենքի մատակարարմամբ։
«Ադամ նստէր դուռն Դրախտին, 
ը ու հրաշալի զարդերը բովանդակեց. նախապէս պատրաստելով զայն իբրեւ բնակութիւն եւ սահման թագաւորութեան Մարդոյն։ Աստուած, որ բանիւ միայն կ՚արարչագործէր, Եդեմական դրախտը իւր ձեռքով տնկեց. եւ իբրեւ արքայական պալատ զարդարեց զայն ի պատիւ առաջնաստեղծ Մարդոյն, որ իւր տիրական պատկեր կը կրէր, եւ ինչպէս յերկինս իւր պետական աթոռ դրած էր, երկիրն եւս Մարդոյն պարգեւ տուաւ, եւ դրախտին մէջ հաստատեց Ադամ թագաւորին անմահութեան գահը։
Չգիտեմ, երբ կենդանի շնչով բանականութեամբ հոգիացաւ հողն ու կաւն, ու յանկարծ աչք բացաւ տեսաւ նախ իւր ստեղծող Արարիչն. երկինք, երկիր, եւ իւր բոլոր շրջապատը` զարմանազան արարածները. զգա՞ց արդեօք ու համբուրե՞ց այն մեծագործ ձեռք, որ զինքն յանարգ կաւէն մարդ նկարեց. իմացա՞ւ թէ ինքն երկրի թագաւոր էր եւ պիտի իշխէր ծովուն, ցամաքին ու բոլոր հպատակ արարածոց։
Այո, այս տիրական իշխանութեան բարձրագոյն հրամանն ընդունեցիր իւր Արարչապետէն. թէ «Աճեցէ՛ք եւ տիրեցէք երկրին» (ընդգծումը մերն է). բայց անզոյգ մարդն ի՞նչով պիտի աճէր ու բարգաւաճէր (ընդգծումը մերն է)։
Ադամ թագաւոր էր, այլ թագուհի չկար. ուստի, կ՚ըսէ Սուրբ գիրք, թէ Տէր Աստուած համաշխարհական հանդէս կազմեց, բոլոր ազգ թռչնոց ու անասնոց հրաւիրեց դրախտի ծառազարդ սրահը. հրաման տուաւԱդամայ, որ իւր հպատակ արարածոց վայելուչ անունները ինքը դնէ յորմէ յայտ է թէ մեր մանուկ Նախահայր դրախտի դպրոցի մէջ բնագէտ իմաստուն էր. զի վարժապետն Աստուած էր, որ փչեց նորա երեսը ու ճառագայթեց գիտութեան լուսով։ Երբ կը տեսնէր ու կը դիտէր Ադամ կենդանեաց բոլոր ազգը` զոյգ զոյգ իւր առաջ կեցած, կը հանազանդին իրեն համոբյր եւ ընտանի բնաւորութեամբ, թերեւս ինքնին մտախոհ լինելով պահ մը տխրեցաւ իր միայնութեանը վրայ, ու երանի տուաւ անբան կենդանեաց. որ զուգակից ընտանութեամբ քան զինքն երջանիկ էին (ընդգծումը մերն է)։ Մանաւանդ երբ կը տեսնար որ սոխակ իւր վարդն ունէր, տատրակ իւր ամուսին, արօրիկ իւր սիրանուէր ընկերը. առաւել եւս վարանեցաւ բանաւոր մարդն Ադամ. եւ այն ինչ նորապսակ թագաւորի մը պէս թագ կապած կ՚իշխէր. հրամայեց Տէր Աստուած, որ ընդհանուր կենդանեաց ազգէն իւր ազատ ընտրութեամբ հաւանելով իրեն համար կենակից ընկեր` հարսն ու թագուի ընտրէ, զոր եւ կամի։
Քանի՞ ծանր եւ դժուարին էր անզուգական մարդուն համար, որ նա խնոարհէր ու ստրկանար անբանաւոր կենդանեաց սեռէն իրեն ընկեր ընտրէր։ Եւ միթէ Տէր Աստուած կը փորձէ՞ր զինքն տեսնել թէ` իւր բանաւոր նախապատիւ մարդըն, որ տիրական պատկերով կը փայլէր, եւ պատուով ու փառքով բոլոր ձեռակերտաց վրայ իշխան կարգուած էր, կը ճանչնա՞յ իւր ազնուականութեան շնորհ ու մեծութիւն. եւ թէ կը զիջանի՞ հաւասարիլ անասնոց։
Մեծանձն եւ հանճարեղ էր մեր նախահայր. համայն կենդանեաց սեռին մէջ չգտաւ համեմատ ինչ, որ իւր պատուոյն ու ընկերութեան արժանի լինէր։ Թող այս, երս սահմանադիր արարչապետ բոլոր կենդանեաց սեռը զոյգ զոյգ ստեղծեր էր. զրկանք եւ յափշտակութիւն չէ՞ր արդեօք եթէ հաճէր Ադամ մինն առնուլ եւ միւսն թողուլ։Նա կը տեսնար թէ սիրուն երգիչ էր սոխակ, եթէ զայն խլէր վարդի թփէն, անշուշտ վարդն կը թոռմէր ու կըմեռնէր. թէ տատրակն առնուր, նորա ամուսնասէր ընկերն այլեւս ամուսին չընտրելով` այնպէս միայնակ զոր հանապազ կը սգար ու կը հառաչէր։ Զո՞վ ընտրէր Ադամ, զօրաւոր առի՞ւծը, որ կենդանեաց թագաւոր էր եւ անտառ կը սիրէր. զարծի՞ւն, որ բարձրաթռիչ լինելով ձեռք չէր հասներ. կապիկն եւս դիմաց կեցած պըտպտանքով կը խաղար ու կը շողոքորթէր, իբրեւ թէ ինքն մերձաւոր ազգակից է Մարդուն, զայդ եւս թողուց Ադամ, որ երթայ վերջի դարուն իւր բնագէտ ու իմաստակ զաւակներուն հետ ամուսնանայ. որք արհամարհելով մարդուն տիրական պատիւը, բանականութեան գերագոյն շնորհն. եւ դիմաց հրաշագեղ տիպարը, անմտացան կարծել թէ մարդն կապկի սերունդն է, եւ կապիկն է մարդուն նախահաւն։
Այսպէս անընկեր մնաց խեղճ Ադամ ու սկսաւ հոգալ ու տխրել։ Բոլոր Դրախտի գեղազան վայելչութիւնք չկրցին զինքըն սփոփել, նա միայնակ էր, ուստի, Տէր Աստուած փութաց նորա տխրութիւն փարատել, թանձրքուն թափեց նորա աչքին վրայ, եւ նորա կողերուն մի ոսկորն առնելով հրաշապէս նորաստեղծեց Եւան կենդանի հողէն նորահրաշ կենդանի մարդ կերտելով։ Զարթեաւ Ադամ քնաթաթախ աչքով, տեսաւ առընթեր իւր կեցած իւր մահատիպ պատկերը, հիացաւ, հաւանեցաւ, ու խայտալով գոչեց. «Ահա այժմ ոսկր յոսկերաց իմոց, եւ մարմին` ի մարմնոյ իմմէ». եւ այլն։
Ադամ, որ բոլոր կենդանեաց անունները վայելչապէս յորջորջեց, առանց վարանման գտաւ իւր ընկերին անունը։ Աստուած զայն Օգնական կոչեց. իսկ Ադամ Կին (ընդգծումը մերն է). զոր բացատրելով կը մեկնէ իբր իսկական մասն իւր անձէն առնուած. որով մեղմով իմն կ՚ազդարարէ իւր արարչին, թէ ինչպէ՞ս հնար էր, որ ինքն օտար մարմին եւ օտար ոսկր իւր համար ընկեր ընդունէր, եւ կցէր պատուաստէր զայն իւր մարմնոյն միութեան հետը, որ անբնական էր։
Այսպէս աւարտեցաւ Դրախտին հարսանիքը, որոյ պսակադիր Քահանայն Աստուած էր, Եկեղեցին Դրախտն էր, Խաչ ու Աւետարան Կենաց ծառն էր. Շարական երգող Տիրացուն Սոխակն էր, վկայող ժողովուրդը բոլոր կենդանեաց սեռն էր. հարսնարանին խնճոյք կազմող մատակարարն ու մատռուակ` հրեշտակաց դասն էր. անմահ անուշահամ գինին` Դրախտի չորս գետերն էին. սուրբ եւ մաքուր առագաստ` հովանաւոր ծառաստաննէր։
Ահա այսպէս կազմեց Տէր Աստուած առաջին ընտանիքը. իւր արարչական աջով օրհնեց նորապսակ ամուսինները, եւ սիրոյ անխզելի կապով զիրենք, այնչափ ամուր եւ անբաժանելի, մինչեւ թողուլ հայր ու մայրը եւ ամուսնոյն ետեւէն երթալ. որ կը յայտարարէ դրախտին Քահանայապետն թէ, «Զոր Աստուած զուգեաց, մարդ մի՛ մեկնեսցէ». այսինքն թէ պսակին խորհուրդը վեհ է. եւ թէ զայն Արարչին հզօր ձեռք կապեց, թող ստեղծուած մարդը իւր տկար ձեռքով չհպի յանդգնութեամբ քակել զայն։
Բայց աւա՜ղ, դրախտի ընտանեաց մէջ ուրիշ երկպառակիչ մարդ չմտաւ, զի դեռ չկար. միայն խորամանկ օձը կը նախանձէր երկու սիրելեաց երջանկութեան վերայ. ուստի նենգութեամբ խորհեցաւ երկու անփորձ ամուսինները ապերջանիկ վիճակի մէջ դնել. եւ դրախտին մէջ մահ բերելով, անեղծ մարդոյն անմահ կեանքը մեռուցանել։ Կեղծաւոր ու ստախօս կենդանին իւր պատերազմի ձեռնարկութեան գաղտնի յատակագիծը պատրաստելով` յարձակեցաւ նախ տկար կնոջ վերայ այն պահուն, երբ նա միայնակ էր ու առանց իւր մեծ թիկնապահին կը շրջէր. գիտութեան ծառին տակ իւր դարանը լարեց կնոջ նորազգաց ցանկութիւնը գրգռեց դէպի գեղեցիկ պտուղը, գեղեցիկովը` գեղեցիկը որսաց։ Նա քաջ մտաբերեց թէ երբ զկին խաբեմ հանեմ դրախտէն, անշուշտ Ադամ անոր ետեւէ կ՚երթայ։ Արարիչն այնպէս պատուիրեց. կարելի չէ որ նա բաժնուի իւր կենակցէն.եւ թէ չերթայ եւս, դարձեալ ես կը շահիմ. զի ամուսնութիւն առանց աճման կը մնայ եւ Աստուծոյ օրհնութեան նպատակը ի դերեւ կը հանեմ։
Իժ օձն այսպէս յաղթանակեց. եւ իւր յաղթանակ տեւեց վեց հազար տարի. մինչեւ հասաւ Աստուածորդին, Խաչի ոտքի տակ ճմլեց դարանակալ օձը, եւ գոչեց` «Ո՞ւր է, մահ, խայթոց քո»:
Անխելամուտ մարդիկը դրախտի ընտանեաց եւ արդի Ադամարդւոց վիճակին վրայ կարեկցելով` զԱստուած կը դատեն. թէ նա խստութեամբ պատժեց իւր սիրելի ձեռակերտները, մահով եւ արիւնով գրեց նոցա վճռագիրը. փանաքի պտղոյն համար մահ սահմանեց. զոր իբրեւ ծաղր ու կատակ ի դէմս կը բերէր կոյր Յազկերտը` Հայոց նախարարաց առաջը։
Ափիբերան պէտք է լռէ աստ մարդոց կեղակարծ դատաստանը. զի անհուն անտակ է Աստուծոյ նախատեսութեան խորը. ո՛վ գիտէ, գերագոյն եւ բարերար դատաւորը` դրախտի յանցաւոր ընտանիքը պատժելով առաւել եւս բարերարեց. վասն զի մեր նախածնողք` Գիտութեան բարւոյ եւ չարի պտուղ ճաշակելէն յետոյ եթէ յաջողէին Կենաց ծառէն եւս ճաշակել, աներկբայ էր որ այնուհետեւ մեղաց մէջ անմահ կը մնային. որով իրենց եւ իրենց բոլոր սերունդները անիծեալ եւ տատանեալ կեանք պիտի վարէին աշխարհիս վերայ, եւ մահու ցանկանալով չգտնէին զայն։
Խնամակալն Աստուած մահով հանգոյց հողին մէջ իւր պատժապարտ ծառաները. մինչեւ իւր միածին որդին եւս ի գերեզման այցելելու ղրկեց. նա մահով քաւեց իւր նախահօր յանցանքը կրկին անգամ մեղապարտ ծառայն հողէն հանելով գրկեց վերբերեց տարաւ երկնից դրախտը։
Դրախտի տարաբախտ ընտանիքէն պէտք է օրինակ ու խրատ քաղենք նոր դրախտի որդիքներս, զգուշանանք չարանախանձ օձին հրապուրիչ թոյնէն. եթէ նա ջանաց, մահ մտոյց հին դրախտը ու մերնախածնողքը մահացոյց, պիտի ջանայ նաեւ նոր դրախտի մէջ Ադամայ հաւատացեալ որդիքները երկնիցդրախտէն հանել (ընդգծումը մերն է)։ Հոն տեսանք. որ բարեխնամն Աստուած թէպէտ մեծագորով, այլ արդարութիւնը ի գործ դնելով չխնայեց երբեք իւր նոր ձեռատունկներուն, զոր վաղ խամրացոյց խորամանկ օձին շունչ։
Արժան է խելամտիլ անցելոյն աղէտներով, դիտել ու տեսնել նենգաւոր օձին դարանամուտ հետքերը, թէ նա ինչպէս կը շրջի ու կը սողայ մեր մէջ. նա աշխարհիս չար մշակն է, որոմնացան թշնամին, նա ատելութիւն կըսերմանէ, նա միութիւն կ՚երկպառակէ, ու վեր ի վար կը խռովէ ընտանեկան կեանքը (ընդգծումը մերն է)։ Բայց հզօր մանուկն Յիսուս բռնեց եւ կապեց յաւիտենական շղթայով այդ մահաշունչ վիշապը, եւ խրախոյս կարդաց Եկեղեցւոյն ընտանեաց, որ զօրանան, քաջալերուին, կոխեն ու ջախջախեն նորա գլուխը, որ դրախտի օրէն սկսեալ դարանակալ օձը թշնամի դարձաւ մարդոյն, ու միշտ կ՚սպասէ հարկանել նորա գարշապարը եւ թունաւորել մարդոյն կեանք։
ՍՈՒՐԲ ԳՐՈՑ պատմութենէն կ՚իմանանք թէ` Տէր Աստուած տիեզերաց ճարտարապետ երբ մեր բնական աշխարհին շէնքը ու հրաշալի զարդերը բովանդակեց. նախապէս պատրաստելով զայն իբրեւ բնակութիւն եւ սահման թագաւորութեան Մարդոյն։ Աստուած, որ բանիւ միայն կ՚արարչագործէր, Եդեմական դրախտը իւր ձեռքով տնկեց. եւ իբրեւ արքայական պալատ զարդարեց զայն ի պատիւ առաջնաստեղծ Մարդոյն, որ իւր տիրական պատկեր կը կրէր, եւ ինչպէս յերկինս իւր պետական աթոռ դրած էր, երկիրն եւս Մարդոյն պարգեւ տուաւ, եւ դրախտին մէջ հաստատեց Ադամ թագաւորին անմահութեան գահը։
Չգիտեմ, երբ կենդանի շնչով բանականութեամբ հոգիացաւ հողն ու կաւն, ու յանկարծ աչք բացաւ տեսաւ նախ իւր ստեղծող Արարիչն. երկինք, երկիր, եւ իւր բոլոր շրջապատը` զարմանազան արարածները. զգա՞ց արդեօք ու համբուրե՞ց այն մեծագործ ձեռք, որ զինքն յանարգ կաւէն մարդ նկարեց. իմացա՞ւ թէ ինքն երկրի թագաւոր էր եւ պիտի իշխէր ծովուն, ցամաքին ու բոլոր հպատակ արարածոց։
Այո, այս տիրական իշխանութեան բարձրագոյն հրամանն ընդունեցիր իւր Արարչապետէն. թէ «Աճեցէ՛ք եւ տիրեցէք երկրին» (ընդգծումը մերն է). բայց անզոյգ մարդն ի՞նչով պիտի աճէր ու բարգաւաճէր (ընդգծումը մերն է)։
Ադամ թագաւոր էր, այլ թագուհի չկար. ուստի, կ՚ըսէ Սուրբ գիրք, թէ Տէր Աստուած համաշխարհական հանդէս կազմեց, բոլոր ազգ թռչնոց ու անասնոց հրաւիրեց դրախտի ծառազարդ սրահը. հրաման տուաւԱդամայ, որ իւր հպատակ արարածոց վայելուչ անունները ինքը դնէ յորմէ յայտ է թէ մեր մանուկ Նախահայր դրախտի դպրոցի մէջ բնագէտ իմաստուն էր. զի վարժապետն Աստուած էր, որ փչեց նորա երեսը ու ճառագայթեց գիտութեան լուսով։ Երբ կը տեսնէր ու կը դիտէր Ադամ կենդանեաց բոլոր ազգը` զոյգ զոյգ իւր առաջ կեցած, կը հանազանդին իրեն համոբյր եւ ընտանի բնաւորութեամբ, թերեւս ինքնին մտախոհ լինելով պահ մը տխրեցաւ իր միայնութեանը վրայ, ու երանի տուաւ անբան կենդանեաց. որ զուգակից ընտանութեամբ քան զինքն երջանիկ էին (ընդգծումը մերն է)։ Մանաւանդ երբ կը տեսնար որ սոխակ իւր վարդն ունէր, տատրակ իւր ամուսին, արօրիկ իւր սիրանուէր ընկերը. առաւել եւս վարանեցաւ բանաւոր մարդն Ադամ. եւ այն ինչ նորապսակ թագաւորի մը պէս թագ կապած կ՚իշխէր. հրամայեց Տէր Աստուած, որ ընդհանուր կենդանեաց ազգէն իւր ազատ ընտրութեամբ հաւանելով իրեն համար կենակից ընկեր` հարսն ու թագուի ընտրէ, զոր եւ կամի։
Քանի՞ ծանր եւ դժուարին էր անզուգական մարդուն համար, որ նա խնոարհէր ու ստրկանար անբանաւոր կենդանեաց սեռէն իրեն ընկեր ընտրէր։ Եւ միթէ Տէր Աստուած կը փորձէ՞ր զինքն տեսնել թէ` իւր բանաւոր նախապատիւ մարդըն, որ տիրական պատկերով կը փայլէր, եւ պատուով ու փառքով բոլոր ձեռակերտաց վրայ իշխան կարգուած էր, կը ճանչնա՞յ իւր ազնուականութեան շնորհ ու մեծութիւն. եւ թէ կը զիջանի՞ հաւասարիլ անասնոց։
Մեծանձն եւ հանճարեղ էր մեր նախահայր. համայն կենդանեաց սեռին մէջ չգտաւ համեմատ ինչ, որ իւր պատուոյն ու ընկերութեան արժանի լինէր։ Թող այս, երս սահմանադիր արարչապետ բոլոր կենդանեաց սեռը զոյգ զոյգ ստեղծեր էր. զրկանք եւ յափշտակութիւն չէ՞ր արդեօք եթէ հաճէր Ադամ մինն առնուլ եւ միւսն թողուլ։Նա կը տեսնար թէ սիրուն երգիչ էր սոխակ, եթէ զայն խլէր վարդի թփէն, անշուշտ վարդն կը թոռմէր ու կըմեռնէր. թէ տատրակն առնուր, նորա ամուսնասէր ընկերն այլեւս ամուսին չընտրելով` այնպէս միայնակ զոր հանապազ կը սգար ու կը հառաչէր։ Զո՞վ ընտրէր Ադամ, զօրաւոր առի՞ւծը, որ կենդանեաց թագաւոր էր եւ անտառ կը սիրէր. զարծի՞ւն, որ բարձրաթռիչ լինելով ձեռք չէր հասներ. կապիկն եւս դիմաց կեցած պըտպտանքով կը խաղար ու կը շողոքորթէր, իբրեւ թէ ինքն մերձաւոր ազգակից է Մարդուն, զայդ եւս թողուց Ադամ, որ երթայ վերջի դարուն իւր բնագէտ ու իմաստակ զաւակներուն հետ ամուսնանայ. որք արհամարհելով մարդուն տիրական պատիւը, բանականութեան գերագոյն շնորհն. եւ դիմաց հրաշագեղ տիպարը, անմտացան կարծել թէ մարդն կապկի սերունդն է, եւ կապիկն է մարդուն նախահաւն։
Այսպէս անընկեր մնաց խեղճ Ադամ ու սկսաւ հոգալ ու տխրել։ Բոլոր Դրախտի գեղազան վայելչութիւնք չկրցին զինքըն սփոփել, նա միայնակ էր, ուստի, Տէր Աստուած փութաց նորա տխրութիւն փարատել, թանձրքուն թափեց նորա աչքին վրայ, եւ նորա կողերուն մի ոսկորն առնելով հրաշապէս նորաստեղծեց Եւան կենդանի հողէն նորահրաշ կենդանի մարդ կերտելով։ Զարթեաւ Ադամ քնաթաթախ աչքով, տեսաւ առընթեր իւր կեցած իւր մահատիպ պատկերը, հիացաւ, հաւանեցաւ, ու խայտալով գոչեց. «Ահա այժմ ոսկր յոսկերաց իմոց, եւ մարմին` ի մարմնոյ իմմէ». եւ այլն։
Ադամ, որ բոլոր կենդանեաց անունները վայելչապէս յորջորջեց, առանց վարանման գտաւ իւր ընկերին անունը։ Աստուած զայն Օգնական կոչեց. իսկ Ադամ Կին (ընդգծումը մերն է). զոր բացատրելով կը մեկնէ իբր իսկական մասն իւր անձէն առնուած. որով մեղմով իմն կ՚ազդարարէ իւր արարչին, թէ ինչպէ՞ս հնար էր, որ ինքն օտար մարմին եւ օտար ոսկր իւր համար ընկեր ընդունէր, եւ կցէր պատուաստէր զայն իւր մարմնոյն միութեան հետը, որ անբնական էր։
Այսպէս աւարտեցաւ Դրախտին հարսանիքը, որոյ պսակադիր Քահանայն Աստուած էր, Եկեղեցին Դրախտն էր, Խաչ ու Աւետարան Կենաց ծառն էր. Շարական երգող Տիրացուն Սոխակն էր, վկայող ժողովուրդը բոլոր կենդանեաց սեռն էր. հարսնարանին խնճոյք կազմող մատակարարն ու մատռուակ` հրեշտակաց դասն էր. անմահ անուշահամ գինին` Դրախտի չորս գետերն էին. սուրբ եւ մաքուր առագաստ` հովանաւոր ծառաստաննէր։
Ահա այսպէս կազմեց Տէր Աստուած առաջին ընտանիքը. իւր արարչական աջով օրհնեց նորապսակ ամուսինները, եւ սիրոյ անխզելի կապով զիրենք, այնչափ ամուր եւ անբաժանելի, մինչեւ թողուլ հայր ու մայրը եւ ամուսնոյն ետեւէն երթալ. որ կը յայտարարէ դրախտին Քահանայապետն թէ, «Զոր Աստուած զուգեաց, մարդ մի՛ մեկնեսցէ». այսինքն թէ պսակին խորհուրդը վեհ է. եւ թէ զայն Արարչին հզօր ձեռք կապեց, թող ստեղծուած մարդը իւր տկար ձեռքով չհպի յանդգնութեամբ քակել զայն։
Բայց աւա՜ղ, դրախտի ընտանեաց մէջ ուրիշ երկպառակիչ մարդ չմտաւ, զի դեռ չկար. միայն խորամանկ օձը կը նախանձէր երկու սիրելեաց երջանկութեան վերայ. ուստի նենգութեամբ խորհեցաւ երկու անփորձ ամուսինները ապերջանիկ վիճակի մէջ դնել. եւ դրախտին մէջ մահ բերելով, անեղծ մարդոյն անմահ կեանքը մեռուցանել։ Կեղծաւոր ու ստախօս կենդանին իւր պատերազմի ձեռնարկութեան գաղտնի յատակագիծը պատրաստելով` յարձակեցաւ նախ տկար կնոջ վերայ այն պահուն, երբ նա միայնակ էր ու առանց իւր մեծ թիկնապահին կը շրջէր. գիտութեան ծառին տակ իւր դարանը լարեց կնոջ նորազգաց ցանկութիւնը գրգռեց դէպի գեղեցիկ պտուղը, գեղեցիկովը` գեղեցիկը որսաց։ Նա քաջ մտաբերեց թէ երբ զկին խաբեմ հանեմ դրախտէն, անշուշտ Ադամ անոր ետեւէ կ՚երթայ։ Արարիչն այնպէս պատուիրեց. կարելի չէ որ նա բաժնուի իւր կենակցէն.եւ թէ չերթայ եւս, դարձեալ ես կը շահիմ. զի ամուսնութիւն առանց աճման կը մնայ եւ Աստուծոյ օրհնութեան նպատակը ի դերեւ կը հանեմ։
Իժ օձն այսպէս յաղթանակեց. եւ իւր յաղթանակ տեւեց վեց հազար տարի. մինչեւ հասաւ Աստուածորդին, Խաչի ոտքի տակ ճմլեց դարանակալ օձը, եւ գոչեց` «Ո՞ւր է, մահ, խայթոց քո»:
Անխելամուտ մարդիկը դրախտի ընտանեաց եւ արդի Ադամարդւոց վիճակին վրայ կարեկցելով` զԱստուած կը դատեն. թէ նա խստութեամբ պատժեց իւր սիրելի ձեռակերտները, մահով եւ արիւնով գրեց նոցա վճռագիրը. փանաքի պտղոյն համար մահ սահմանեց. զոր իբրեւ ծաղր ու կատակ ի դէմս կը բերէր կոյր Յազկերտը` Հայոց նախարարաց առաջը։
Ափիբերան պէտք է լռէ աստ մարդոց կեղակարծ դատաստանը. զի անհուն անտակ է Աստուծոյ նախատեսութեան խորը. ո՛վ գիտէ, գերագոյն եւ բարերար դատաւորը` դրախտի յանցաւոր ընտանիքը պատժելով առաւել եւս բարերարեց. վասն զի մեր նախածնողք` Գիտութեան բարւոյ եւ չարի պտուղ ճաշակելէն յետոյ եթէ յաջողէին Կենաց ծառէն եւս ճաշակել, աներկբայ էր որ այնուհետեւ մեղաց մէջ անմահ կը մնային. որով իրենց եւ իրենց բոլոր սերունդները անիծեալ եւ տատանեալ կեանք պիտի վարէին աշխարհիս վերայ, եւ մահու ցանկանալով չգտնէին զայն։
Խնամակալն Աստուած մահով հանգոյց հողին մէջ իւր պատժապարտ ծառաները. մինչեւ իւր միածին որդին եւս ի գերեզման այցելելու ղրկեց. նա մահով քաւեց իւր նախահօր յանցանքը կրկին անգամ մեղապարտ ծառայն հողէն հանելով գրկեց վերբերեց տարաւ երկնից դրախտը։
Դրախտի տարաբախտ ընտանիքէն պէտք է օրինակ ու խրատ քաղենք նոր դրախտի որդիքներս, զգուշանանք չարանախանձ օձին հրապուրիչ թոյնէն. եթէ նա ջանաց, մահ մտոյց հին դրախտը ու մերնախածնողքը մահացոյց, պիտի ջանայ նաեւ նոր դրախտի մէջ Ադամայ հաւատացեալ որդիքները երկնիցդրախտէն հանել (ընդգծումը մերն է)։ Հոն տեսանք. որ բարեխնամն Աստուած թէպէտ մեծագորով, այլ արդարութիւնը ի գործ դնելով չխնայեց երբեք իւր նոր ձեռատունկներուն, զոր վաղ խամրացոյց խորամանկ օձին շունչ։
Արժան է խելամտիլ անցելոյն աղէտներով, դիտել ու տեսնել նենգաւոր օձին դարանամուտ հետքերը, թէ նա ինչպէս կը շրջի ու կը սողայ մեր մէջ. նա աշխարհիս չար մշակն է, որոմնացան թշնամին, նա ատելութիւն կըսերմանէ, նա միութիւն կ՚երկպառակէ, ու վեր ի վար կը խռովէ ընտանեկան կեանքը (ընդգծումը մերն է)։ Բայց հզօր մանուկն Յիսուս բռնեց եւ կապեց յաւիտենական շղթայով այդ մահաշունչ վիշապը, եւ խրախոյս կարդաց Եկեղեցւոյն ընտանեաց, որ զօրանան, քաջալերուին, կոխեն ու ջախջախեն նորա գլուխը, որ դրախտի օրէն սկսեալ դարանակալ օձը թշնամի դարձաւ մարդոյն, ու միշտ կ՚սպասէ հարկանել նորա գարշապարը եւ թունաւորել մարդոյն կեանք։
ՍՈՒՐԲ ԳՐՈՑ պատմութենէն կ՚իմանանք թէ` Տէր Աստուած տիեզերաց ճարտարապետ երբ մեր բնական աշխարհին շէնքը ու հրաշալի զարդերը բովանդակեց. նախապէս պատրաստելով զայն իբրեւ բնակութիւն եւ սահման թագաւորութեան Մարդոյն։ Աստուած, որ բանիւ միայն կ՚արարչագործէր, Եդեմական դրախտը իւր ձեռքով տնկեց. եւ իբրեւ արքայական պալատ զարդարեց զայն ի պատիւ առաջնաստեղծ Մարդոյն, որ իւր տիրական պատկեր կը կրէր, եւ ինչպէս յերկինս իւր պետական աթոռ դրած էր, երկիրն եւս Մարդոյն պարգեւ տուաւ, եւ դրախտին մէջ հաստատեց Ադամ թագաւորին անմահութեան գահը։
Չգիտեմ, երբ կենդանի շնչով բանականութեամբ հոգիացաւ հողն ու կաւն, ու յանկարծ աչք բացաւ տեսաւ նախ իւր ստեղծող Արարիչն. երկինք, երկիր, եւ իւր բոլոր շրջապատը` զարմանազան արարածները. զգա՞ց արդեօք ու համբուրե՞ց այն մեծագործ ձեռք, որ զինքն յանարգ կաւէն մարդ նկարեց. իմացա՞ւ թէ ինքն երկրի թագաւոր էր եւ պիտի իշխէր ծովուն, ցամաքին ու բոլոր հպատակ արարածոց։
Այո, այս տիրական իշխանութեան բարձրագոյն հրամանն ընդունեցիր իւր Արարչապետէն. թէ «Աճեցէ՛ք եւ տիրեցէք երկրին» (ընդգծումը մերն է). բայց անզոյգ մարդն ի՞նչով պիտի աճէր ու բարգաւաճէր (ընդգծումը մերն է)։
Ադամ թագաւոր էր, այլ թագուհի չկար. ուստի, կ՚ըսէ Սուրբ գիրք, թէ Տէր Աստուած համաշխարհական հանդէս կազմեց, բոլոր ազգ թռչնոց ու անասնոց հրաւիրեց դրախտի ծառազարդ սրահը. հրաման տուաւԱդամայ, որ իւր հպատակ արարածոց վայելուչ անունները ինքը դնէ յորմէ յայտ է թէ մեր մանուկ Նախահայր դրախտի դպրոցի մէջ բնագէտ իմաստուն էր. զի վարժապետն Աստուած էր, որ փչեց նորա երեսը ու ճառագայթեց գիտութեան լուսով։ Երբ կը տեսնէր ու կը դիտէր Ադամ կենդանեաց բոլոր ազգը` զոյգ զոյգ իւր առաջ կեցած, կը հանազանդին իրեն համոբյր եւ ընտանի բնաւորութեամբ, թերեւս ինքնին մտախոհ լինելով պահ մը տխրեցաւ իր միայնութեանը վրայ, ու երանի տուաւ անբան կենդանեաց. որ զուգակից ընտանութեամբ քան զինքն երջանիկ էին (ընդգծումը մերն է)։ Մանաւանդ երբ կը տեսնար որ սոխակ իւր վարդն ունէր, տատրակ իւր ամուսին, արօրիկ իւր սիրանուէր ընկերը. առաւել եւս վարանեցաւ բանաւոր մարդն Ադամ. եւ այն ինչ նորապսակ թագաւորի մը պէս թագ կապած կ՚իշխէր. հրամայեց Տէր Աստուած, որ ընդհանուր կենդանեաց ազգէն իւր ազատ ընտրութեամբ հաւանելով իրեն համար կենակից ընկեր` հարսն ու թագուի ընտրէ, զոր եւ կամի։
Քանի՞ ծանր եւ դժուարին էր անզուգական մարդուն համար, որ նա խնոարհէր ու ստրկանար անբանաւոր կենդանեաց սեռէն իրեն ընկեր ընտրէր։ Եւ միթէ Տէր Աստուած կը փորձէ՞ր զինքն տեսնել թէ` իւր բանաւոր նախապատիւ մարդըն, որ տիրական պատկերով կը փայլէր, եւ պատուով ու փառքով բոլոր ձեռակերտաց վրայ իշխան կարգուած էր, կը ճանչնա՞յ իւր ազնուականութեան շնորհ ու մեծութիւն. եւ թէ կը զիջանի՞ հաւասարիլ անասնոց։
Մեծանձն եւ հանճարեղ էր մեր նախահայր. համայն կենդանեաց սեռին մէջ չգտաւ համեմատ ինչ, որ իւր պատուոյն ու ընկերութեան արժանի լինէր։ Թող այս, երս սահմանադիր արարչապետ բոլոր կենդանեաց սեռը զոյգ զոյգ ստեղծեր էր. զրկանք եւ յափշտակութիւն չէ՞ր արդեօք եթէ հաճէր Ադամ մինն առնուլ եւ միւսն թողուլ։Նա կը տեսնար թէ սիրուն երգիչ էր սոխակ, եթէ զայն խլէր վարդի թփէն, անշուշտ վարդն կը թոռմէր ու կըմեռնէր. թէ տատրակն առնուր, նորա ամուսնասէր ընկերն այլեւս ամուսին չընտրելով` այնպէս միայնակ զոր հանապազ կը սգար ու կը հառաչէր։ Զո՞վ ընտրէր Ադամ, զօրաւոր առի՞ւծը, որ կենդանեաց թագաւոր էր եւ անտառ կը սիրէր. զարծի՞ւն, որ բարձրաթռիչ լինելով ձեռք չէր հասներ. կապիկն եւս դիմաց կեցած պըտպտանքով կը խաղար ու կը շողոքորթէր, իբրեւ թէ ինքն մերձաւոր ազգակից է Մարդուն, զայդ եւս թողուց Ադամ, որ երթայ վերջի դարուն իւր բնագէտ ու իմաստակ զաւակներուն հետ ամուսնանայ. որք արհամարհելով մարդուն տիրական պատիւը, բանականութեան գերագոյն շնորհն. եւ դիմաց հրաշագեղ տիպարը, անմտացան կարծել թէ մարդն կապկի սերունդն է, եւ կապիկն է մարդուն նախահաւն։
Այսպէս անընկեր մնաց խեղճ Ադամ ու սկսաւ հոգալ ու տխրել։ Բոլոր Դրախտի գեղազան վայելչութիւնք չկրցին զինքըն սփոփել, նա միայնակ էր, ուստի, Տէր Աստուած փութաց նորա տխրութիւն փարատել, թանձրքուն թափեց նորա աչքին վրայ, եւ նորա կողերուն մի ոսկորն առնելով հրաշապէս նորաստեղծեց Եւան կենդանի հողէն նորահրաշ կենդանի մարդ կերտելով։ Զարթեաւ Ադամ քնաթաթախ աչքով, տեսաւ առընթեր իւր կեցած իւր մահատիպ պատկերը, հիացաւ, հաւանեցաւ, ու խայտալով գոչեց. «Ահա այժմ ոսկր յոսկերաց իմոց, եւ մարմին` ի մարմնոյ իմմէ». եւ այլն։
Ադամ, որ բոլոր կենդանեաց անունները վայելչապէս յորջորջեց, առանց վարանման գտաւ իւր ընկերին անունը։ Աստուած զայն Օգնական կոչեց. իսկ Ադամ Կին (ընդգծումը մերն է). զոր բացատրելով կը մեկնէ իբր իսկական մասն իւր անձէն առնուած. որով մեղմով իմն կ՚ազդարարէ իւր արարչին, թէ ինչպէ՞ս հնար էր, որ ինքն օտար մարմին եւ օտար ոսկր իւր համար ընկեր ընդունէր, եւ կցէր պատուաստէր զայն իւր մարմնոյն միութեան հետը, որ անբնական էր։
Այսպէս աւարտեցաւ Դրախտին հարսանիքը, որոյ պսակադիր Քահանայն Աստուած էր, Եկեղեցին Դրախտն էր, Խաչ ու Աւետարան Կենաց ծառն էր. Շարական երգող Տիրացուն Սոխակն էր, վկայող ժողովուրդը բոլոր կենդանեաց սեռն էր. հարսնարանին խնճոյք կազմող մատակարարն ու մատռուակ` հրեշտակաց դասն էր. անմահ անուշահամ գինին` Դրախտի չորս գետերն էին. սուրբ եւ մաքուր առագաստ` հովանաւոր ծառաստաննէր։
Ահա այսպէս կազմեց Տէր Աստուած առաջին ընտանիքը. իւր արարչական աջով օրհնեց նորապսակ ամուսինները, եւ սիրոյ անխզելի կապով զիրենք, այնչափ ամուր եւ անբաժանելի, մինչեւ թողուլ հայր ու մայրը եւ ամուսնոյն ետեւէն երթալ. որ կը յայտարարէ դրախտին Քահանայապետն թէ, «Զոր Աստուած զուգեաց, մարդ մի՛ մեկնեսցէ». այսինքն թէ պսակին խորհուրդը վեհ է. եւ թէ զայն Արարչին հզօր ձեռք կապեց, թող ստեղծուած մարդը իւր տկար ձեռքով չհպի յանդգնութեամբ քակել զայն։
Բայց աւա՜ղ, դրախտի ընտանեաց մէջ ուրիշ երկպառակիչ մարդ չմտաւ, զի դեռ չկար. միայն խորամանկ օձը կը նախանձէր երկու սիրելեաց երջանկութեան վերայ. ուստի նենգութեամբ խորհեցաւ երկու անփորձ ամուսինները ապերջանիկ վիճակի մէջ դնել. եւ դրախտին մէջ մահ բերելով, անեղծ մարդոյն անմահ կեանքը մեռուցանել։ Կեղծաւոր ու ստախօս կենդանին իւր պատերազմի ձեռնարկութեան գաղտնի յատակագիծը պատրաստելով` յարձակեցաւ նախ տկար կնոջ վերայ այն պահուն, երբ նա միայնակ էր ու առանց իւր մեծ թիկնապահին կը շրջէր. գիտութեան ծառին տակ իւր դարանը լարեց կնոջ նորազգաց ցանկութիւնը գրգռեց դէպի գեղեցիկ պտուղը, գեղեցիկովը` գեղեցիկը որսաց։ Նա քաջ մտաբերեց թէ երբ զկին խաբեմ հանեմ դրախտէն, անշուշտ Ադամ անոր ետեւէ կ՚երթայ։ Արարիչն այնպէս պատուիրեց. կարելի չէ որ նա բաժնուի իւր կենակցէն.եւ թէ չերթայ եւս, դարձեալ ես կը շահիմ. զի ամուսնութիւն առանց աճման կը մնայ եւ Աստուծոյ օրհնութեան նպատակը ի դերեւ կը հանեմ։
Իժ օձն այսպէս յաղթանակեց. եւ իւր յաղթանակ տեւեց վեց հազար տարի. մինչեւ հասաւ Աստուածորդին, Խաչի ոտքի տակ ճմլեց դարանակալ օձը, եւ գոչեց` «Ո՞ւր է, մահ, խայթոց քո»:
Անխելամուտ մարդիկը դրախտի ընտանեաց եւ արդի Ադամարդւոց վիճակին վրայ կարեկցելով` զԱստուած կը դատեն. թէ նա խստութեամբ պատժեց իւր սիրելի ձեռակերտները, մահով եւ արիւնով գրեց նոցա վճռագիրը. փանաքի պտղոյն համար մահ սահմանեց. զոր իբրեւ ծաղր ու կատակ ի դէմս կը բերէր կոյր Յազկերտը` Հայոց նախարարաց առաջը։
Ափիբերան պէտք է լռէ աստ մարդոց կեղակարծ դատաստանը. զի անհուն անտակ է Աստուծոյ նախատեսութեան խորը. ո՛վ գիտէ, գերագոյն եւ բարերար դատաւորը` դրախտի յանցաւոր ընտանիքը պատժելով առաւել եւս բարերարեց. վասն զի մեր նախածնողք` Գիտութեան բարւոյ եւ չարի պտուղ ճաշակելէն յետոյ եթէ յաջողէին Կենաց ծառէն եւս ճաշակել, աներկբայ էր որ այնուհետեւ մեղաց մէջ անմահ կը մնային. որով իրենց եւ իրենց բոլոր սերունդները անիծեալ եւ տատանեալ կեանք պիտի վարէին աշխարհիս վերայ, եւ մահու ցանկանալով չգտնէին զայն։
Խնամակալն Աստուած մահով հանգոյց հողին մէջ իւր պատժապարտ ծառաները. մինչեւ իւր միածին որդին եւս ի գերեզման այցելելու ղրկեց. նա մահով քաւեց իւր նախահօր յանցանքը կրկին անգամ մեղապարտ ծառայն հողէն հանելով գրկեց վերբերեց տարաւ երկնից դրախտը։
Դրախտի տարաբախտ ընտանիքէն պէտք է օրինակ ու խրատ քաղենք նոր դրախտի որդիքներս, զգուշանանք չարանախանձ օձին հրապուրիչ թոյնէն. եթէ նա ջանաց, մահ մտոյց հին դրախտը ու մերնախածնողքը մահացոյց, պիտի ջանայ նաեւ նոր դրախտի մէջ Ադամայ հաւատացեալ որդիքները երկնիցդրախտէն հանել (ընդգծումը մերն է)։ Հոն տեսանք. որ բարեխնամն Աստուած թէպէտ մեծագորով, այլ արդարութիւնը ի գործ դնելով չխնայեց երբեք իւր նոր ձեռատունկներուն, զոր վաղ խամրացոյց խորամանկ օձին շունչ։
Արժան է խելամտիլ անցելոյն աղէտներով, դիտել ու տեսնել նենգաւոր օձին դարանամուտ հետքերը, թէ նա ինչպէս կը շրջի ու կը սողայ մեր մէջ. նա աշխարհիս չար մշակն է, որոմնացան թշնամին, նա ատելութիւն կըսերմանէ, նա միութիւն կ՚երկպառակէ, ու վեր ի վար կը խռովէ ընտանեկան կեանքը (ընդգծումը մերն է)։ Բայց հզօր մանուկն Յիսուս բռնեց եւ կապեց յաւիտենական շղթայով այդ մահաշունչ վիշապը, եւ խրախոյս կարդաց Եկեղեցւոյն ընտանեաց, որ զօրանան, քաջալերուին, կոխեն ու ջախջախեն նորա գլուխը, որ դրախտի օրէն սկսեալ դարանակալ օձը թշնամի դարձաւ մարդոյն, ու միշտ կ՚սպասէ հարկանել նորա գարշապարը եւ թունաւորել մարդոյն կեանք։
(Շարունակելի…)
Բարեկամ ժողովուրդ Հայոց, Ձեզ կը նուիրե դուզնաքեայ երկասիրութիւնս, որոյ մակագիրն է ԴՐԱԽՏԻ ԸՆՏԱՆԻՔ։ Այս անուն քաղցր ու ժողովրդական է. թերեւս զարմանաք եւ մեղադրէք զիս, զի գրքիս առարկաներն առաւել աշխարհիս առարկայից վերայ են, քան թէ երկնից արքայութեան։ Զիս պիտի դատէ՞ք արդեօք, երբ Եկեղեցւոյ վարդապետ, Աւետարանի աշակերտ, կենաց Հացին տնտես, թողու իւր բարձրագոյն պաշտօն, Պօղոսի քարոզած երկնից անճառ դրախտը, եւ երկրի ընտանեկան դրախտի համառ ճառէ։
Ճշմարիտ կը լինէր քո այդ դատաստան, եթէ երկնից դրախտ մոռնայի, ու չը կապէի զայն երկրիս դրախտի հետը, որ իսկապէս երկնից դրախտին հիմն է։ Ես Եկեղեցւոյ համար կը խօսիմ, որ Քրիստոսի տնկաց դրախտն է, եւ նորա սուրբ ընտանիքն են Նոր Եկեղեցւոյ զաւակները։ Ահաւասիկ այդ նոր Դրախտի ընտանեաց համար է դոյզն վաստակս, յոր տքնեցայ, որպէս զի Դրախտի ընտանեաց կեանք բարւոքի։
Գիտնալ ու հաւատալ պէտք է, որ աշխարհիս ընտանեկան դրախտին մեղապարտ եւ անհնազանդ զաւակներն` երկնից դրախտը կարող չեն ժառանգել։
Ուստի այս ընտանեկան կեանքի սեղանին վրայ ես միայն սոսկ հաց չպատրաստեցի, եւ թէ պատրաստէի եւս` Յիսուս հրաման կուտար, ինչպէս տուաւ իւր աշակերտաց, երբ անապատի մէջ ժողովուրդ քաղցած հաց կը խնդրէր` ասաց Յիսուս «Դուք տուք դոցա ուտել»։ Աստի յայտ է թէ, կենաց բանին հետը մերթ եւս ժողովուրդին հաց մատակարարել. Աւետարանին հակառակ տնտեսութիւն չէ։
Ժամ հասաւ, խոստովանիմ քեզ. ով ազգ Հայոց, չորս տարուան Պատրիարքութեանս շրջանին մէջ, քո ընտանեկան բազմապատիկ աղէտները ես ինքնին տեսայ. եւ այդ աղէտներուն մէջ` առաւել աղէտաւոր էին ամուսնական խնդիրները. որք թէ ո՞րչափ եւ քանի պատիկ ծանրալուր են. ես կը ծածկեմ այդ թուանշանը եւ խնդրոց պատմութիւնը չեմ յայտներ քեզ։ Եթէ կը դժուարիս հաւատալ` ինձ վկայ եւ ապացոյց կը կոչեմ աստ Պատրիարքարանի Դատաստանական խորհրդոց արձանագիրը։ Սակայն մեր ընտանկան զեղծմունքներու բովանդակ ցանկը պէտք չէ, որ միայն այդ արձանագրէն կշռենք, վասնզի մեր այս աւուր իւրաքանչիւրին ընտանեկան կեանքը կենդանի արձանագրութիւն է. մարդ որ աչք ունի` կարող է զայն կարդալ առտնին եւ հրապարակաց մէջ. ուր ցուցամոլ շռայլութիւն կը շրջի նազելով իբրեւ Անգլիացի լորտ եւ թագուհի, կարծելով թէ իւր հարստութիւն` Անգղիոյ անսպառ ոսկին է։
Ո՛չ, ո՛չ։ Այնպէս մի՛ կարծէք, ո՛վ Հայոց ընտանիք (ընդգծումը մերն է), ճանչցէք Ձեր չափն ու վիճակը դուք շատ աղքատ էք ոսկւով ու մտքով. աղքատ էք դաստիարակութեամբ եւ ազատութեամբ. աղքատ էք գործունեայ աշխատասիրութեամբ. աղքատ էք արուեստական հանճարով. աղքատ էք իմաստուն տնտեսագիտութեամբ։ Առանց մտաւոր եւ նիւթական հարստութեան` դու միթէ արժանի կը համարի՞ս զքեզ նոյն Եւրոպական ժողովրդոց ճոխ կեանքը վայելել։ Ծանի՛ր, այդ կեանքը, ա՛յդ յառաջդիմութիւնը` (ընդգծումը մերն է) ճակատի անխոնջ քրտինքով բազմակերպ արեան զոհերով, հարիւրաւոր տարիներու մէջ հազիւ հազ կազմուած է, եւ դու դեռ երէկ սկսեցիր նոր երախայի պէս քերական կարդալ. կը կարծես ու կը հաւատա՞ս, թէ ուսեալ եւ քաղաքակիրթ Եւրոպացի դարձար։
Ես կը գովեմ քո եռանդը, որ կը ձգտիս դէպի յառաջդիմութիւն եւ քաղաքակրթութիւն, միայն թէ սխալ ըմբռնած ես, որպէս թէ զեղխութիւն, զեղծմունք. նորասիրութեան բուռն տենչանքը, ճշմարիտ քաղաքակրթութեան նմանողութիւն է (ընդգծումը մերն է)։ Այդ նոյնիսկ քաղաքակիրթ ժողովրդոց մէջ սինլքոր մասին կարծիքն է եւ վարք։ Դու ազնիւ եղիր ու ազնիւ ժողովրդոց բարի ու պարկեշտ օրինակին հետեւի՛ր. որոց ամենայն ինչ կշռով ու չափով է. որոց ընտանեկան կեանքին լոյս եւ առաջնորդ ուսումն, դաստիարակութիւն եւ տնտեսութիւնն է (ընդգծումը մերն է)։ Քաղաքակիրթ ժողովուրդ այս երեք բառերով կը վարէ իւր ընտանեկան կեանք, այս երեք բառերն են, որով նոքա բարեբաստիկ եւ երջանիկ կ՚ապրին աշխարհիս վրայ, վասնզի ուսան լուսով հաց կը գտնեն, դաստիարակութեամբ հոգին եւ սիրտ կրթելով բարի ընտանիք կը կազմեն, իսկ տնտեսութեամբ հացին սեղան եւ այլ կեանքի պիտոյքները չափով ու կշռով կը մատակարարեն միշտ հոգալով ապագայի անստոյգ օրերն. որ անշուշտ կը պատրաստեն մարդոյն համար կամ երջանիկ բախտ կամ թշուառ կեանք։ Բայց մարդ իւր ներկային մէջ կամ զգաստութեամբ կամ ապշութեամբ իւր ապագայ օրերն ինքնին ձեռօք կը պատրաստէ. զի ներկան ապագային հիմն է եւ ապագան ներկային յաջորդութիւն եւ շէնք։
Բովանդակենք մեր յորդորական ճառը, ով դուք ընտանիք Հայոց, ուղղեցէ՛ք ձեր ներկան, որ ապագան ուղիղ լինի. տնտեսցէ՛ք ձեր ներկան, որ ապագային հարցը չպակսի։ Մի մոռնաք վերոյիշեալ երեք պայմանները, որ մեր թշուառ կեանքը կը բարւոքեն. եւ այս է` լուսով հաց գտէք, դաստիարակութեամբ բարի ընտանիք կազմեցէք. իսկ իմաստուն տնտեսութեամբ հոգացէք միանգամայն ձեր ներկան եւ ապագան (ընդգծումը մերն է)։
(Շարունակելի…)
Ազատագրական գաղափարները նոր ուժով բորբոքվեցին Վանում, երբ Բեռլինի վեհաժողովից հիասթափված՝ 1879թ. Մկրտիչ Խրիմյանը վերադարձավ Վան: Այդ ժամանակահատվածում Վանում որպես ռուսական փոխհյուպատոս՝ պաշտոնավարում էր Կոստանդին Կամսարականը: Կրթական և լուսավորչական լայն աշխատանքներ էր ծավալել Վանում նաև Մկրտիչ Փորթուգալյանը, ով հիմնել էր վարժապետանոց՝ Կեդրոնական Վարժարանը: Պետք է նշենք, որ հատկապես Փորթուգալյանի և Խրիմյանի ծավալած լուսավորչական-կրթական աշխատանքների շնորհիվ ձևավորվում էր մի իսկական հեղափոխական ազատատենչների սերունդ, ովքեր գալիս էին իրենց ուսերի վրա վերցնելու Հայ ազգի ազգային-ազատագրական պայքարը:
«Սեւ Խաչ»-ի նպատակն էր զերծ պահել հայերի ունեցվածքը քուրդ, թուրք բեկերի կողոպուտից և կազմակերպել ինքնապաշտպանություն անհրաժեշտության դեպքում։ Ըստ «Սեւ Խաչ»-ի կանոնադրության, նրա անդամները պետք է գործեին անձնվիրաբար և խիստ գաղտնի: Համաձայն «Սեւ Խաչ»-ի կանոնադրության, բոլոր դավաճանների վրա դրվելու էր «սև խաչ» (որից էլ ծագել է կազմակերպության անվանումը), այսինքն՝ բոլոր դավաճանները դատապարտվելու էին մահվան։
1880-ի Վանի սովի ժամանակ «Սեւ Խաչ»-ը կազմակերպվել է զինված հարձակում հացահատիկի կառավարական պահեստների վրա, ժողովրդին կերակրելու նպատակով:
Գաղտնի կազմակերպություններից էր նաև 1881թ. ստեղծված Կարինի «Պաշտպան հայրենյաց»-ը: «Պաշտպան հայրենյաց»-ը ինքնապաշտպանական նպատակներով ստեղծված գաղտնի կազմակերպություն էր, որի հիմնական շարժիչ ուժը քաղաքի և գյուղի արհեստավորներն ու երկրագործներն էին: Նրա հիմնադիր անդամներից Խաչատուր Կերեկցյանը մեկնելով Վան, Մ. Խրիմյանի միջոցով կապ է հաստատում «Սեւ Խաչ»-ի անդամների հետ:
Խրիմյանին և Կամսարականին Վանից հեռացնելուց հետո՝ 1884 թվականին, կառավարությունը փակում է նաև Կենդրոնական վարժարանը, ցրելով Կեդրոնական վարժարանի աշակերտներին: Սա առաջ է բերում հայ ժողովրդի հուզումը, որը «Սեւ խաչ»-ը վերածում է զինված ելույթի:
Կարինի «Պաշտպան Հայրենյաց»-ի ջախջախումից հետո (1982 թվականի վերջին) թուրքական իշխանությունները ձերբակալություններ են սկսել նաև Վանում։ Բանտարկվել են կազմակերպության աչքի ընկնող անդամները, իսկ շատերը վտարվեցին Վանից:
Որոշակի առկայծումներով «Սև խաչ»-ը իր գոյությունը պահպանեց մինչև 1880-ական թվականների կեսը:
Հետագայում՝ 1885 –ին թվականին, «Սև խաչը»-ի անդամների մեծ մասը՝ Մկրտիչ Թերլեմեզյան-Ավետիսյանի գլխավորությամբ, հիմնադրեցին հայկական առաջին քաղաքական կուսակցությունը՝ Արմենական կուսակցությունը:
Զորավար Մախլուտոյի վերջին պատգամն էր. «Հավատքիս համար ինձ կթաղեք սբ. Էջմիածնում, իսկ քաջությանս համար` «Խենթ»-ի կողքին: Եթե հարմար կդատեք»:
Իրանական հեղափոխության պարտությունից հետո Մախլուտոն անցել է Մուշ, 1912–1914 թթ. ապրել է Մուշում, ամուսնացել Հաջի Հակոբ Կոտոյանի կնքահայրությամբ: Սակայն, 1914 թվականին սկսված Առաջին համաշխարհային պատերազմը փոխել է Մախլուտոյի խաղաղ ապրելու ծրագիրը: 1914 թվականին նա իր ընկեր Արամ Փոթիկյանի հետ անցել է Կովկաս, մտել Զորավար Անդրանիկի (Օզանյան) գլխավորած առաջին կամավորական գնդի մեջ, դարձել Անդրանիկի օգնականը, եղել առաջին գնդի վաշտապետ:
Սմբատն այնուհետև Անդրանիկի հետ մասնակցել է Դիլմանի ճակատամարտին (1915 թ. ապրիլի 16–18), Բիթլիսի ազատագրմանը (1916 թ. փետրվար) և բազմաթիվ այլ մարտերի:
1916 թվականին Երևանում Սմբատը կազմակերպել է հայրենակցական միություն «Տարոն–Տուրուբերան» անունով, որի նպատակն էր հանգանակություն կատարել մշեցի և սասունցի փախստականներին օգնելու համար: Որոշ գումար հայթայթելով` Սմբատը գնում է Ալեքսանդրապոլ և տեղի հայրենասեր հասարակության և օրիորդաց միության օժանդակությամբ արհեստանոցներ և երկաթգծի ճյուղ է բացում մշեցի կանանց և տղամարդկանց համար:
1917 թվականի մայիսին կայացած Արևմտահայերի առաջին համագումարում Մախլուտոն ընտրվել է Արևմտահայ ազգային խորհրդի անդամ: 1917 թ. ամռանը նա նշանակվել է Ալաշկերտում գործող հայկական ջոկատի հրամանատար: 1918 թ. գարնանը Մախլուտոն Անդրանիկի հատուկ ջոկատի հետ կռվել է Ջալալօղլու և Էրզրումի մարտերում (1918 թ. փետրվար–մարտ), մասնակցել Ղարաքիլիսայի կռիվներին (1918 թ. մայիս): Այնուհետև Անդրանիկի հետ Դիլիջանի վրայով անցել է Ելենովկա (Սևան)–Նոր Բայազետ (Գավառ, նախկինում` Կամո)–Նախիջևան–Ջուլֆա–Խոյ, մասնակցել Ջուլֆայի կամրջի, 1918 թ. հունիսի 23–ին` Խոյի պաշարմանն ու գրավմանը: 1918 թ. հուլիսի 5–ին Անդրանիկի հրամանով 2–րդ գումարտակի հրամանատար Մախլուտոն նշանակվել է Նախիջևանի Ցղնա գյուղի և նրա շրջանի պարետ` օժտված լայն լիազորություններով: 1918 թ. հուլիսի վերջերին նա Անդրանիկի հետ անցել է Զանգեզուր, մասնակցել թուրք–թաթարական հարձակումների դեմ տեղի հայության ինքնապաշտպանությանը: 1918 թ. աշնանը, բաժանվելով Անդրանիկից, վերադարձել է Երևան, ընտրվել Արևմտահայ գործադիր մարմնի անդամ: 1919 թվականի ամռանը Մախլուտոն սասունցիների զորամասով անցել է Սևանա լճի արևելյան ափերը` Հայաստանի հանրապետության սահմանամերձ շրջանները թուրքերից և թաթար–ադրբեջանցիներից պաշտպանելու համար: 1920 թ. աշնանը Կարսի ճակատում Սմբատի գլխավորած զորամասը մասնակցել է թուրք–հայկական պատերազմին: Ալեքսանդրապոլի անկումից հետո` 1920 թ. նոյեմբերին, Մախլուտոն նահանջել է Ալագյազի բարձունքը, որտեղ մղված կռիվներում ծանր վիրավորվել է և տեղափոխվել Երևանի հիվանդանոց:
1921 թվականի Փետրվարյան ապստամբության ժամանակ Մախլուտոն Թալինից և Աշտարակից Երևան շարժվող ուժերի հրամանատարն էր: Դարալագյազում (Վայոց ձոր) նա համագործակցել է Գարեգին Նժդեհի (Գարեգին Տեր–Հարությունյան) հետ, ապա նահանջող ուժերի հետ անցել Պարսկաստան` Թավրիզ, որտեղ ամուսնացել է երկրորդ անգամ: Թավրիզից Սմբատ Բորոյանը մեկնել է Եգիպտոս, ապա Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ (ԱՄՆ) և հաստատվել Ֆրեզնոյում:
1933 թվականից Մախլուտոն բնակություն է հաստատել Մարսելում, ընտրվել Մարսելի դեմոկրատական ճակատի նախագահ: Մարսելի «Տարոն» տպարանում հրատարակվել է քարտեզ «Տարոնի առյուծ Զորավար Սմբատի երգը» մակագրությամբ: 1936 թ. Փարիզում Մկրտիչ Երիցյանցի խմբագրությամբ լույս է տեսել «Զօրաւար Սմբատի յուշերը»: Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի տարիներին (1939–1945 թթ.) Մախլուտոն մասնակցել է հիտլերյան ֆաշիզմի դեմ մղված պայքարին: Նա Ֆրանսիական դիմադրական շարժման մարտիկներից էր, Միսաք Մանուշյանի մերձավոր զինակիցը, Ֆրանսիայում գործող հակաֆաշիստական ընդհատակյա կազմակերպության` Հայ ազգային ճակատի Մարսելի շրջանի կոմիտեի ղեկավար կազմի անդամ:
1947 թվականի սեպտեմբերին վերադառնալով Խորհրդային Հայաստան` Մախլուտոն նշանակվել է Կոմիտասի անվան զբոսայգու վերակացու: Սմբատ Բորոյանն իր մահկանացուն կնքել է 1956 թ. մարտի 19–ին և մարտի 20-ին իր ցանկության համաձայն թաղվել Էջմիածնի (Վաղարշապատ) Սուրբ Գայանե վանքի բակում` Խենթի կողքին:
Մախլուտոյի փոթորկալից կյանքին է նվիրված Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» վիպասքը (Երևան, 1979, 1984, 2010) և Գևորգ Ղարիբջանյանի «Տարոնի արծիվը` Մախլուտո» գրքույկը (Երևան, 1996): Երևանում Սմբատ Բորոյանի անվամբ կա փողոց:
